Πόλεμος και προπαγάνδα

Το παρακάτω κείμενο γράφτηκε στις 26 Φεβ. 2022, με αφορμή τη λεγόμενη, σύμφωνα με τους Ρώσους: "ειδική στρατιωτική επιχείρηση για την αποστρατικοποίηση και αποναζιστικοποίηση της Ουκρανίας", η οποία ξεκίνησε στις 24 Φεβρουαρίου 2022. Ωστόσο, αποφάσισα να το δημοσιεύσω τώρα, με νέα αφορμή την εισβολή του Ισραήλ στη Λωρίδα της Γάζα στις 28 Οκτωβρίου 2023.

1. Πόλεμος
Τι είναι ο πόλεμος; Προφανώς είναι η φάρσα της Ιστορίας· είναι το μέσο για την «απελευθέρωση» του μίσος κατά του άλλου· είναι το μέσο για να μικρύνεις το μπόι της ανθρωπότητας.

Οι  πόλεμοι θα εξακολουθήσουν να ταλαιπωρούν τις κοινωνίες των ανθρώπων για αρκετά χρόνια. Αφού φαίνεται ότι η σκαιότητα και η βία τους θεωρείται ο αποτελεσματικότερος τρόπος απόδειξης της ισχύος ενός κράτους: της κύριας δρώσας οντότητας με δικαίωμα στη χρήση βίας. Βία που έχει πάψει προ πολλού να εκλαμβάνεται ως παθολογικό φαινόμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Καθώς σύμφωνα με τον Jean Ziegler έχει μετατραπεί, μέσω της οργανωμένης έλλειψης αγαθών, σε «δομική βία» (βλ. ενδ. «Η Αυτοκρατορία της Ντροπής», Σύγχρονοι Ορίζοντες, 2008, σελ. 49, 51). Άρα εκείνο που αλλάζει με τον καιρό είναι τα είδη και τα αίτια – ή μάλλον οι αφορμές της βίας του πολέμου. Ενώ και η τύχη έχει τη θέση της στην ιστορία, λέει ο Edword O. Wilson, καθώς: «Μικρά ατυχήματα μπορεί να έχουν μεγάλες συνέπειες. Ο χαρακτήρας ενός ηγέτη μπορεί να οδηγήσει σε πόλεμο ή σε ειρήνη…» (βλ. ενδ. «Σύναλμα – η ενότητα της γνώσης», Σύναλμα, 1999, σελ. 394).

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, παρατηρήθηκε μεγάλη μείωση των διακρατικών πολέμων. Όμως δεν συνέβη το ίδιο με τους εσωτερικούς – τους λεγόμενους και «νέους πολέμους», οι οποίοι μετά από το 1990 αποτελούν το 90% των ένοπλων συγκρούσεων. Ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις συγκρούσεις που ξεκίνησαν ως εσωτερικές εξελίχθηκαν τελικά σε διακρατικές.

(κάντε κλικ στην εικόνα για μεγέθυνση)

Τους διακρατικούς ή διεθνείς πολέμους τρέφει ο συνεχής ανταγωνισμός μεταξύ των κυρίαρχων κρατών και των κυρίαρχων τάξεων που ταυτίζονται με αυτά επειδή ωφελούνται από τη διαχείριση του πλούτου των κρατών. Συνεπώς, στις περιπτώσεις που το κόστος του θα είναι μικρότερο από τα οφέλη, ο πόλεμος θα επιλέγεται από τις κυβερνήσεις των κρατών για την εξυπηρέτηση των σκοπών τους. Όταν ο λόγος γίνεται για τις λεγόμενες μεγάλες δυνάμεις, ένας από τους σκοπούς είναι η διατήρηση, ή η αναρρίχηση, στην κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας του διεθνούς συστήματος.

Το κακό με τον πόλεμο είναι ότι κάνει μανιχαϊστές ακόμα και τους ανθρώπους που δεν μετέχουν άμεσα στη φρίκη του. Τα ΜΜΕ αναλαμβάνουν την ευθύνη για αυτό το σκοπό. Η πλαισίωση που συνοδεύει κάθε είδηση από το πεδίο των μαχών πλήττει τις ανθρώπινες σχέσεις. Οι άνθρωποι χωρίζονται, ανάλογα με την προπαγάνδα στην οποία έχουν εκτεθεί, σε υποστηρικτές του αμυνόμενου ή του επιτιθέμενου. 

Εκείνο που τις περισσότερες φορές διαφεύγει της προσοχής είναι ότι, σε ορισμένους πολέμους, άλλος ένας ύπουλος συντελεστής είναι ο επιτήδειος διοργανωτής του πολέμου. Ίσως αυτόν να υπονοούσε ο Αμερικανός στρατιωτικός, K. K. V. Casey, στη φράση του: «Οι πόλεμοι συνήθως αρχίζουν δέκα χρόνια πριν πέσει η πρώτη τουφεκιά». 

 

2. Προπαγάνδα
Κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, οι θεατές του μαθαίνουν για αυτόν βλέποντας «φυλακισμένες» εικόνες. Δηλαδή, εικόνες που υφίστανται λογοκρισία ανάλογα με τους προπαγανδιστικούς σκοπούς του διαμορφωτή της κοινής γνώμης. Βασικό κριτήριο απόκρυψης ή προβολής των φωτογραφιών είναι ποια πλευρά των αντιμαχόμενων υποστηρίζει το μήνυμα που περιέχουν.  Διότι, το μήνυμα των ντοκουμέντων θα πρέπει να μπορεί να ερμηνευτεί από τους επικοινωνητές (πολιτικούς, ειδικούς αναλυτές, στρατιωτικούς,  στρατευμένους δημοσιογράφους) με συγκεκριμένο τρόπο, προς όφελος της πλευράς της οποίας τα συμφέροντα υποστηρίζουν.   

Σύμφωνα με την άποψη του Βρετανού πολιτικού, Philip Snowden: «H πρώτη απώλεια όταν έρχεται ο πόλεμος είναι η αλήθεια». Με άλλα λόγια, η εικόνα του πολέμου —τουλάχιστον κατά τη διάρκειά του— όταν δεν είναι τελείως ψεύτικη· είναι στην καλύτερη περίπτωση αληθής κατά το ήμισυ. Συνεπώς, οι άνθρωποι που περιμένουν να δουν στον Τύπο την λογοκριμένη εικόνα, προκειμένου να διαμορφώσουν άποψη για το ποια πλευρά έχει δίκιο, έχουν πολύ μεγάλες πιθανότητες θα πέσουν θύματα της παραπληροφόρησης του ενός ή του άλλου.

Στην προπαγάνδα χρησιμοποιούνται στερεοτυπικές εικόνες και λεκτικά σχήματα λόγου με τρόπο μονόπλευρο, που δρουν τόσο στο συνειδητό όσο και στο υποσυνείδητο των αποδεκτών. Η προπαγάνδα αποκλείει τον ορθολογισμό και την αντικειμενικότητα, καθώς αποβλέπει κυρίως στην ενεργοποίηση του συναισθήματος των ανθρώπων. Διότι το συναίσθημα αποτελεί τον ψυχικό μηχανισμό για την ευκολότερη χειραγώγηση των ατόμων και των μαζών.

(κάντε κλικ στην εικόνα για μεγέθυνση)

Ο πόλεμος στο Βιετνάμ (1960-1970) ήταν ο πρώτος και ο τελευταίος «τηλεοπτικός πόλεμος» όπου ο Τύπος όχι μόνο δεν ελέγχτηκε ιδιαίτερα από την κυβέρνηση των ΗΠΑ, αλλά συγκρούστηκε με αυτή. Για αυτό στους κατοπινούς πολέμους οι κυβερνήσεις έθεσαν αυστηρούς όρους για την κάλυψη των ειδήσεων, έτσι ώστε τα πραγματικά συμβάντα να εξαφανίζονται ή να διασκευάζονται, από δημοσιογράφους ενσωματωμένους στο στράτευμα, με τρόπο που να προωθείται ο πατριωτισμός του ενός στρατού και η δαιμονοποίηση του άλλου (του εχθρικού).

Αντίθετα με ό,τι συνέβη στην περίπτωση του Βιετνάμ, στην πολεμική σύρραξη του Ιράκ (1991 και 2003) η κυβέρνηση των ΗΠΑ είχε τον απόλυτο έλεγχο της ημερήσιας διάταξης τόσο των εγχώριων όσο και των περισσότερων Δυτικών μέσων. Με μηνύματα που ήταν γνωστά ως: «The line of the day», ειδικοί αναλυτές και δημοσιογράφοι των κυρίαρχων ΜΜΕ υποστήριζαν την κυβερνητική γραμμή, βάσει της οποίας ο (επιθετικός) πόλεμος των ΗΠΑ θεωρείτο η μόνη λύση (το 1991) για την αποκατάσταση της «ειρήνης» και της «δημοκρατίας»· επίσης, η μόνη λύση (το 2003) ενάντια στην «τρομοκρατία».

Η προπαγάνδα είναι ο πιο επικίνδυνος μηχανισμός κάθε μορφής πολέμου, αφού κατά τον Lasswell: «είναι το νέο όργανο που θα συγκολλήσει εκατομμύρια ανθρώπους σε μια συγχωνευμένη μάζα, η οποία μισεί τη θέληση και την ελπίδα» (βλ. «Propaganda Techniques in the World War», Peter Smyth, New York, 1927, σελ. 221). Με άλλα λόγια η προπαγάνδα είναι επικίνδυνη, γιατί κάνει τους ανθρώπους να μισούν, δηλ. τους κάνει φιλοπόλεμους.

Δύο είναι πάντα οι κερδισμένοι κάθε πολέμου: ο θάνατος και ο πόνος… Τούτη τη μοιραία νομοτέλεια κάθε πολέμου τη βλέπουμε στο τέλος της συνθήκης του: Στα χιλιάδες πτώματα των στρατιωτών τόσο του νικητή όσο και του νικημένου, στους σακατεμένους επιζήσαντες, στους λιμοκτονούντες, στους ξεσπιτωμένους πρόσφυγες, στις χήρες και στα ορφανά, στις χαροκαμένες μάνες. Στις τραυματικές μνήμες που θα γίνουν η νεότερη φαρσο-ιστορία των κρατών. 

Όσες επιτάφιες δημηγορίες και να απαγγελθούν από τους ρήτορες, καμία δεν θα καταφέρει να δικαιώσει τα κίνητρα και τους υπαιτίους των πολέμων.

Το χειρότερο όλων, στη σύγχρονη πραγματικότητα που διανύουμε, είναι ότι οι πόλεμοι έχουν ιδιωτικοποιηθεί. Αυτό σημαίνει ότι τα κράτη δεν έχουν πλέον το αποκλειστικό προνόμιο στην άσκηση στρατιωτικής βίας. Οι νέοι δρώντες στο πεδίο των νέων πολέμων είναι εμπορικές οντότητες: Ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες που παρέχουν πλήθος στρατιωτικών υπηρεσιών, εκμεταλλευόμενες το κενό ασφαλείας από ασύμμετρες απειλές και το φόβο κυβερνήσεων ή οργανισμών να χρεωθούν το πολιτικό κόστος από τις απώλειες ανθρώπινων ζωών σε ένοπλες συγκρούσεις.

Το μέλλον διαγράφεται δυσοίωνο, αν οι νεότερες γενιές, που δεν έχουν βιωματική εμπειρία της φρίκης ενός πολέμου, συνεχίσουν να παρακολουθούν παθητικά, την αυξανόμενη χρήση βίας κυβερνήσεων και οργανισμών.